veg

”Abbi, hví hevur tú ongantíð verið til skips?” spurdi ein abbasonur nú ein dagin. ”Tað skal eg so væl siga tær, góði. Tað var eingin koyrivegur til Gjáar, tá ið abbi var smádrongur, og hevði abbi farið til skips, tá ið hann var vaksin, so kom eingin koyrivegur til Gjáar.”

Hetta skilti abbasonurin sjálvandi, og hesin spurningur setti (veg)tankarnar í gongd. Í 1958 konfirmeraðist eg á Eiði – og onnur frá Gjógv vóru Sedea, Páll, Óli og Helgi. Vegarbeiðið var tá í fult sving, so vit gingu frá vegendanum undir Neytaskriðuni og yvir á hin endan – Eiðismegin -  yviri á Vombini. Eina viku gistu vit so á Eiði, og tá ið Brimnes, prestur, hevði konfirmerað okkum, gingu vit aftur millum vegendarnar til Gjáar.

Hetta var, sum áður nevnt í 1958, og tá høvdu gjáarmenn í eina fjórðingsøld arbeitt fram ímóti at fáa vegasamband til Funnings, sum er kyrripláss, tá ið vit hugsa um umstøðurnar við Gjógv. Eiðismenn høvdu eisini í sínum lagi somuleiðis arbeitt fram ímóti at fáa vegasamband til Funnings, so teir fingu lættari farleið til Klaksvíkar.

Hvussu var og ikki, tað er ein longri søga, men í seinnu helvt av 1950unum broyttist tað heila, tí nú skuldu Gjógv og Eiði fyrst knýtast saman, og úr tí vegnum skuldi so vegur gerast oman til Funnings. Eiðis-, Funnings- og Gjáar kommuna vóru allar tríggjar samdar um at gjalda kommununnar part, sum var 25% av vegagerðini sambært galdandi reglum.

Tá ið vegurin í millum Eiði og Gjógv kom saman í 1959, skuldi farast í gongd við at gera veg oman til Funnings. Funningsmenn vildu hava vegin at ganga um Leitið og so niðan ímóti Eiðisskarði, men gjáarmenn vildu hava vegin at ganga av Blindtarminum og oman til Funnings.

Ívar Iversen, úr Kvívík, var formaður í Løgtingsins havna- og veganevnd, og hvat gjørdi hann? Jú, hann valdi at leggja omankoyringina til Funnings beint í millum tey støðini, ið ávikavist funnings- og gjáarmenn vildu hava hana at vera. Og hvat fekk so Ívar burtur úr tí? Ikki so lítið - tí síðani tann avgerðin varð tikin, hevur plássið – í øllum førum her norðuri – verið kallað Ívarsgumpur. Hví gumpur er skoyttur upp í Ívar síggja øll, ið ferðast um hesar leiðir.

Aftur til 1950ini. – Í seinnu helvt av 1950unum kom verkfrøðingurin Hjørgrímur Klett, úr Havn, til Gjáar, og hann gisti hjá okkum. Klett arbeiddi hjá Landsverkfrøðinginum, sum setti hann til at «stinga vegin út» millum endan á Gjáarvegnum undir Neytaskriðuni og endan á Eiðisvegnum á Vombini.

Klett var ein fínur gestur at hava. Hann var ungur, frískur og lívligur – og lítil á vøkstri. Hann blandaði seg væl upp í lívið í bygdini. Tað gav at bíta eitt kvøldið, «tarvurin var í túninum í hálvmyrkrinum» - og ein rúgva av teimum ungu vóru upp á spæl, og Klett var mitt í rokinum. Tá kom ein maður - hóttandi við stavi – beint inn í rúgvuna, har Klett stóð, og bað tey sleppa sær til hús, meðan væl var. Eg minnist væl, hvussu smoykin Klett kom til hús tað kvøldið.

Eitt áarføriskvøld kom Klett út frá mammubeiggja – Karl Antoni – peikandi niðan ímóti Middagsfjalli, tí júst tá var tann stóra skriðan undan Klubbarustini lopin.

Benadikt, ið eftir tátíðar máti, átti ein stóran Bedford lastbil – heili 1½ tons - koyrdi Klett og Anton á Klá hvønn morgun yvir í Líð til arbeiðis og so aftur eftir teimum um kvøldið. Anton var hjálparmaður hjá Klett, so tað vóru teir báðir, ið stungu vegin út.

Á myndini síggja vit bilparkina hjá Benadikt, eftir at vegurin er samankomin. Fremstur á myndini er tann 1½ tons Bedfordurin, ið kom til bygdar við sandbátinum "Orminum", úr Fuglafirði, 24. mars í 1950. Aftan fyri hann stendur tann nýggjari Bedfordurin, ið var tann fremsti í røðini av bilum, sum komu til Gjáar tann 17.10.1959, tá ið Gjógv fekk vegasamband við Eiði. Jeppurin (Jeepurin), ið m.a. varð brúktur til rutukoyring út á Oyrar er eisini á myndini. Mitt í parkini stendur Benadikt - og sjálvandi slapp Kvikk (hundurin) eisini upp í part.

Tá ið sjálvt vegarbeiðið fór í gongd, bleiv Arni Brattaberg, úr Vági, settur sum høvuðsformaður. Brattaberg, sum hevði staðið fyri fleiri stórarbeiðum, var víða kendur fyri síni avrik, so tað var ein fongur at fáa hann norð higar.

Eiði, Funningur og Gjógv stóðu saman um hetta stórarbeiðið, so út frá tí blivu tríggir «undirformenn» settir – ein úr hvørjari bygd – og teir vóru Eivin Kruse, av Eiði, Jákup Petersen, úr Funningi og Anton Hansen, frá Gjógv. Tað lá mestsum til høgra bein, at Anton á Klá bleiv formaður frá Gjógv. Hann hevði nomið sær holla vitan um vegagerðina, tí hann hevði verið saman við verkfrøðinginum Klett frá fyrsta degi.

Tað var spennandi og mennandi «at fara til  vegin», sum teir nevndu tað tá, og tú hevði kensluna av, at nú vóru barnaárini farin í søguna. Tað var ómetaliga gott fyri likam og sál – í alskyns skiftandi veðri – at mýkja vøddarnar úti í Harrans fríðu natúru  – og enntá at fáa løn fyri tað.

Nú um dagarnar hevur miðvingurin Jens Jákup Hansen havt nakrar frálíkar sendingar í sjónvarpinum, ið hann nevnir «Útilív». Jens Jákup er góður við natúruna, og á sín skemtingarsama hátt hevur hann víst okkum, hvussu vit kunnu bera okkum at, tá ið trongd kemur á okkum, og vit vilja kukka.

Vit dugdu ikki hasar mátarnar seinast í 1950unum, men tá var tað formaður okkara, Anton á Klá, ið stutt og greitt opinberaði okkum loysnina: «Tá ið tit skulu loysa tykkum buksurnar, so fara tit eitt sindur burturfrá og hava ein spaka við tykkum. Við spakanum loysa tit ein bøkk – á trimum síðum – og bretta hann uppfrá,  gera av tykkum niður í holuna og leggja bøkkin aftur.» - Einki hokus pokus.

Bedfordurin hjá Bena (Benadikt) gjørdist ein sentralur partur í vegarbeiðinum, tí hann koyrdi vegmenninar fram og aftur øll árini. Tað hevði verið hundur at gingið fram og aftur yvir í Líð morgun og kvøld. Funningsmenn, ið gingu niðan og oman, hava verið nakað fullir í kondi. Eg kann ikki lata vera við at hugsa um Donald Mackay, ið hevði mist annað beinið undir Krígnum. Eisini hann brúkti apostlarnar morgun og kvøld.

Eg minnist eisini væl tann dagin, tá ið annað hongslið á knænum gekk fyri, og Mackay sat á einum bakka og bíðaði, til beinið kom aftur úr smiðjuni. Kúllarnir argaðu hann: «Onga løn í dag!»

Benadikt hevði fulla last av vegmonnum hvønn dag. Benkur stóðu fram við síðunum og ein har frammi. Anton, formaður okkara, sat altíð í húsinum. Menninir høvdu skjáttu við varmafløsku, mjólk og breyði – og ikki at gloyma oljuklæðir. Yviri undir Neytaskriðuni steðgaði bilurin, og so bleiv gingið hagar, ið Anton setti hvønn einstakan, sum fór so fittur við skjáttuni og oljuklæðunum væl samanrullað oman á skjáttuni.

Tað stóð nógv á lastbilinum hjá Bena (Benadikt) við tungari og dýrari last heim í gjøgnum Dalin, og nú var hann heldur ikki ungur longur. Tann eina dagin orkaði hann ikki heim á Skarð, men steðgaði upp heimi undir Skarðinum, og so hendi óhappið. Tá ið Beni bakkaði úteftir og snaraði inn á eitt møtipláss á niðaru vegsíðu fyri at venda bilinum, bakkaði hann útav – og nokkso fitt oman um vegin – men hvørki Beni ella bilurin fingu nakran nevniverdan skaða. Beni til gongu út við Ánni fyri at fáa boð frá sær – og hjálp.

Eg veit tað ikki, men hevur onkur sæð Bena koma «krúpandi» út við Ánni, so kann tað hava loypt hvøkk á.

Tá var ikki telefon í hvørjum lumma. Umframt telefonstøðina hjá Debusi, so hevði Petur Christian, sum hevði posthús og handil, telefon (nr 1), og eg haldi, at Beni hevði nr. 2.

Í sjálvum arbeiðinum blivu vit ungu – og teir aldrandi -  fyri tað mesta settir at grava bøkkir, ið skuldu brúkast til at laða vegjaðaran við. Funningsmaðurin Dánjal í Katrinarstovu legði okkum lag á, og lagaligari lærumeistara var ringt at finna. Hann var stak fittur og góður við okkum. Summastaðni var seigt og ringt at grava, men haðani komu teir betru bøkkarnir, sum toldu betur at vera handfarnir við kvíslini. Á tí grøna grasinum var lættari at grava, men teir bøkkarnir toldu lítið av við kvíslini.

«Hatta grøna pettið skulu tit ikki grava, fyrr enn Brattaberg ella onkur annar formaður kemur framvið, so síggja teir, hvussu raskir tit eru at grava,» segði Dánjal, «og vit skulu kalla hatta pettið fyri Drýggið!» Noy, fitti Dánjal!

Tveir synir Brattaberg – Árni og Bjarni – arbeiddu eisini veg. Árni átti nógvar tímar í vegnum, men Bjarni – tann yngri beiggin – var bara eitt styttri tíðarskeið. Hann plagdi at grava bøkkir saman við okkum yngru, og eg nevni hetta, tí tann eina dagin hendi ólukkan, at Bjarni fekk eina kvísl í eygað og fekk so mikið álvarsligan skaða, at var pensilinið ikki komið tá, so sigldi hann av. Leggjast skal aftrat, at hann fekk ikki varandi mein av skaðanum. (Eg var ikki saman við honum tann dagin). 

Sum tíðin leið, mentust vit ungu bæði kropsliga og í tign, so vit sluppu í grótbrotið at sláa ella at sleggja grót. – Sláa ella sleggja grót. -  Løgið at hugsa sær, nú vit eru ein fjórðing inni í eini aðrari øld. Vegurin skuldi steinsetast, áðrenn tað seinasta – fína tilfarið – skuldi stroyast á hann. (Orðabókin: - steinseta: seta el. leggja við gróti).

Grótið, ið brúkt bleiv at steinseta við, skuldi hava eina so mikið hampuliga stødd, at tað kundi handfarast, tá ið lastbilurin vippaði lessið fyri nasarnar á steinsetingarmonnunum.

Eisini var tað at steinseta eitt tað strævnasta arbeiðið í vegnum, tí hvør steinur skuldi handfarast, og so stóð tann næsti lastbilurin klárur at vippa. Hetta bleiv seinni broytt til tað, at tað blivu tvey hold um steinsetingina, og so skiftust tey um lessini. Nú gjørdist steinsetingin eitt perlulív afturímóti, samstundis sum nógv meira leið eftir.

Aftur til grótbrotið

Grótbrotið: tað var har, ið teir boraðu og sprongdu hellur og klettar, so at grót fekst til steinsetingina.

Tað ber ikki til at umrøða grótbrotið uttan at nevna Mackay - skotan í Funningi - sum av krígsskaða hevði mist annað beinið og annað eygað, og kortini – sum áður nevnt – hvønn morgun gekk ta tungu brekkuna niðan undir Eiðisskarð, har tað stóra grótbrotið var, og so aftur at húsum um kvøldið.

Mackay var kongur í grótbrotinum. Hann var ógvuliga handasterkur og hevði í Skotlandi lært at sláa grót sundur. Og sum vit ungu sóu upp til hendan sterka og fitta mannin. Hann var lærumeistari okkara, tí at sláa grót sundur er ikki bara bara.

Grótið skuldi, sum nevnt, brúkast til steinsetingina, og teir steinarnir, ið vóru so mikið stórir, at teir ikki kundu handfarast, teir skuldu sláast, men teir heilt stóru blivu boraðir og sprongdir.

Fyrst vísti hann okkum, hvussu vit skuldu standa: beinini tætt saman og so svinga liðiliga við rygginum, so slagkraftin gjørdist tann besta.

Tað næsta var at hyggja væl eftir steininum, og kundi tað síggjast, at hann var bygdur upp av sjónligum løgum, so skuldi steinurin leggjast soleiðis, at løgini lógu loddrøtt, og so var bara at knalla til, og sum oftast riggaði tað væl. Men so vóru tað teir steinarnir – rundbøllarnir - har eingi løg sóust, og tá vóru mangan boð eftir Mackay, sum altíð var klárur at vegleiða okkum yngru. Og stóðu vit so til endans sum ryssa yvir deyðum fyli, so kom Mackay við sínari sleggju, og tá var ikki stuttligt at vera steinur.

Eg má taka hesa hendingina við, sum Knút Vesturdal, av Eiði, sum mest sum alla sína tíð hevur búð á vegnum, fortaldi fyri mær fyri nøkrum árum síðani:

« Mackay hevði, sum sagt, eisini mist annað eygað og brúkti tí ofta glaseyga. So var tað ein dagin, at teir sum vant slógu grót, at Mackay var so óheppin at fáa eitt grótsplintur í glaseygað, og hann fór at bløða sum ein tarvur. Knút koyrdi hann so oman til læknan, Petur Reinert, men tað vildi so illa til, at Petur var ikki heima, so kona hansara, sum var sjúkrasystir skuldi taka sær av Mackay. Mackay var tað bera blóð, og hon royndi so at vaska honum sum frægast við einum klúti. Tá letur í Mackay: «Eg kann taka the eygað úr!» Hann tekur so glaseygað úr og koyrir tað í vaskið, men tá mundi konan svímað, tí hon visti ikki av, at Mackay hevði glaseyga.»

Vit ungu – niðarlaga á tignarstiganum – sóu upp til teir, ið vóru ovari í stiganum: teir, ið dag og dagliga boraðu í grótbrotinum (uttan hoyrivernd), teir, ið sprongdu og søgdu seg fáa høvuðpínu av dynamittinum, teir, ið sluppu at laða jaðara við snóri, skrástívarum og øllum – so fínan, at tað var synd at lova seyðinum at sleppa at kleyra hann niður, og so teir, ið koyrdu hesar «stóru» lastbilarnar fullar av gróti.

Eiðismaðurin, Hans á Brúgv, var tann, ið stóð fyri løðing og spreinging. Eg minnist ikki heilt vist, um tað hann var, sum var uppií ta ferðina í grótbrotinum, tá ið eitt skot ikki gekk av, og hann fór at kanna, hvat ið feilti. Meðan hann kannaði, tá brast, og hann stóð mitt í rokinum – og  grótið regnaði niður rundan um hann – men hann fekk tíbetur ongan sjónligan skaða. Heldur ikki ta ferðina, tá ið eitt bunti av perlum sprongdist í kompressaranum, hendi nakar sjónligur skaði.

(At laða jaðara er ein farin tíð. Nú koma ovurstórir lastbilar fullir av mold og vippa niður í jaðaran, og so kemur ein broyt og kínir moldini eitt sindur – det var det.

Eg minnist, hvussu ófatiliga fínur Ívarsgumpur var. Ein rúgva av dugnaligum monnum laðaði hann upp – bøkk fyri bøkk – til eitt satt meistaraverk. Hvør ein tann einasti bøkkur var lagdur við kvísl við stórum umhugsni, og so brúktu teir skuplu - skovl søgdu vit – at slætta og javna við, til teir vóru nøgdir við úrslitið).

Og so var tað eiðismaðurin, ið koyrdi traktorin. Eg haldi, at hann var kallaður Palli hjá Niklasi. Vit ungu høvdu nógv samband við hendan stak fitta og stillføra mannin, tí m.a. koyrdi hann bøkkarnar, sum vit gróvu til jaðarar.

Hans Egil, á Eiði, hevði ein spildurnýggjan Morris lastbil, ið tók heili 2 tons. Tann bilurin hevði eisini krana, ið kundi lyfta 900 kg.

Funningsmaðurin Eliesar Højsted var eisini ovarlaga á stiganum, tí hann var kantórmaður hjá Brattabergi. Kantórið var ein skúrur, ið stóð eitt sindur handan fyri Hamarsendan og hevði gott útsýni yvir ein stóran part av arbeiðsøkinum.

Sivert á Fløtti og Erling Hansen, úr Fuglafirði, vóru smiðjumenninir. Smiðjumenninir hildu seg fyri tað mesta innan fyri teir fýra veggirnar og høvdu ikki sum so nakað serligt samband við tann «moyniga» mannin. Teir vóru týdligir menn - báðir tveir – og eina tíð búði Erling á Tarafløtti, og soleiðis komu vit eisini at kenna meira til hendan stak fitta fuglfirðingin.

Ta fyrstu tíðina var smiðjan handan fyri Eiðisskarð, men seinni bleiv hon flutt um Eiðisskarð, so hon kom at standa nakað handan fyri Hamarsendan. Tann dagin, ið vegurin kom saman – millum Eiði og Gjógv – samlaðust allir vegmenninir í smiðjuni. Brattaberg segði nøkur orð, og so sungu vit «Fast stóð í fonnum eitt fjalladagsfylgi», áðrenn lastbilafylgið við øllum vegmonnunum koyrdi sín fyrsta túr til Gjáar.

(Og sjálvandi fortaldi eg abbasoninum, at abbi var í tí fyrsta lastbilinum – hjá Bena – ið flaggskrýddur kom til Gjáar tann 17. oktobur í 1959).

Ovast í stiganum stóð sjálvsagt Brattaberg, men stutt undir honum stóðu teir tríggir áðurnevndu undirformenninir Ejvind, Jákup og Anton. Væl hava teir dugað at farið við okkum ungu, tí ikki minnist eg eitt øvugt orð frá teimum, men eg haldi, at vit hildu, at Anton var okkara formaður.

Tá ið vegarbeiðið var liðugt, bleiv Anton settur sum formaður í tí sera truplu vegagerðini millum bygdirnar Húsavík og Dal. Tað var ikki bara bara.

Herluf – gravkúgvamaðurin – hann var ikki hvør sum helst í hugaheimi okkara. Eg haldi, at vit seta hann beint undir Brattabergi á tignarstiga okkara. At hann so eisini búði á Heygnum, við Gjógv, saman við familjuni ta einu tíðina, gjørdi sítt til, at hann bleiv ein av okkara. Hesin úrmælingurin úr Hvalvík – landskendur – sum við «stóru og sterku» kúgv síni sorlaði og javnaði heyggjar og  lágir til slættar fløtur. Herluf var oddafiskurin, sum otaði seg av Vombini – metur fyri metur – nærri vegendanum undir Neytaskriðuni.

Høvuðsarbeiðsformaður okkara, Arni Brattaberg,  sum vanliga bleiv kallaður Brattin, stóð allar ovast í stiganum – eingin við síðuna av honum – og so langt frá tí.

Tað var ikki smávegis virðing, ið vit ungu høvdu fyri hesum sera bragdliga suðuroyinginum. Vit høvdu hoyrt mangt og hvat um hendan raska mannin, ið vildi hava arbeiðið at ganga skjótt og væl, og gekk tað ikki eftir hansara høvdi, so var sigarin vís.

Um alt landið var hann kendur sum ein stak dugnaligur formaður, og tann síðsta vegagerðin, ið hann hevði staðið fyri, áðrenn hann kom norðurum, var vegurin millum Hov og Øravík.

So við og við vandust vit við hendan bræsna og lívliga suðuroyingin, sum bæði í orðum og medferð veik nokkso fitt frá tí, sum vit her norðanfyri vóru vanir við. Ein dagin hava vit ungu helst verið nóg so linir við spakanum og kvíslini. Vit ánaðu óráð, tá ið vit sóu kantórmannin, Eliesar, kvikliga koma gangandi ta longu leiðina av kantórinum við beinari kós ímóti okkum – og hann var ikki ørindaleysur: sigar frá Brattanum: «Takið tykkum saman – ella til hús!» Vit tóku okkum saman.

Sigarin var ikki hvønndagskostur – minni enn so – og sum oftast (eisini hjá okkum) var hon (hálvavegna) uppiborin. Sum áður nevnt, var tað eitt hundalív at steinseta, og so ein dagin kemur Brattin við sjógvi á baki, loypur (við illsinnisglepsi) niður í grótrúgvuna fyri at vísa monnum, hvussu tann rætti maðurin arbeiðir. Tá var ovboðið hjá teimum móðu og troyttu steinsetarunum, og tá ið so stóra illsinni kom í ein teirra, tók Brattin halan í millum beinini og rýmdi. Tann dagin leyp Brattin framav.

Samanumtikið var hann ein raskur, góður og avhildin formaður, og tú fekst so við og við kensluna og dømi um, at undir hansara (at síggja til) tjúkku hvølju, sló eitt eymt hjarta.

Tá ið vegarbeiðið var liðugt her norðuri, gjørdist Brattaberg formaður á Oyggjarvegnum, sum skuldi binda Suðurstreymoy og Norðsstreymoy saman. Hann byrjaði á Oyggjarvegnum 01.04.1964, og saman við honum fylgdu eisini nakrir vegmenn hiðani norðaneftir, og frá Gjógv fóru minst tríggir: Mads, Jóhannes á Fløtti og Karl Jacob (pápi mín).

tummas

• Næsta