Tíðindayvirlit - Publiceret den 24 mai 2011
- Víst: 32900
Fyri Oman Rætt er sjáldsamt navn á hagaparti, men tað sigur okkum so mikið, at upprunin má hava samband við orðið rætt.
Sum seinni verður greitt frá, vita vit um fimm rættir, ið hava hoyrt til henda hagapartin. Tann fyrsta hevur óivað verið har, sum húsini á Rætt eru - navnið sigur okkum tað. Hetta hevur verið í elligamlari tíð, so tað verður torført at ímynda okkum, hvussu umstøðurnar hava verið, men rættin var her, og seyðurin, ið helst ikki var nógvur, hevur ligið á einum lutfalsliga lítlum øki "oman fyri rættina". So við og við hevur seyðurin "oman fyri rættina" breitt seg út - og navnið eisini, og at enda hava vit so hagapartin Fyri Oman Rætt. Sjálvandi má hetta ikki takast sum annað enn hugarensl, tí einki skrivligt tilfar er at halda seg til, men at haganavnið - Fyri Oman Rætt - hevur breitt seg frá Rættarhúsunum og niðan norðureftir, kann tykjast rættuliga sannlíkt.
Hagin
Fyri Oman Rætt er størsti hagi við Gjógv. Hann er 5 merkur ( 80 gyllin) og 467 ha. Markið móti hagapartinum Heimi í Dal gongur úr Marknagarðinum í Loynistíggin. Eftir Sløttunum hevur markið verið eitt sindur ógreitt, men nú er greitt mark úr Loynistígnum og eftir beinari linju í toppin á Sandfelli. Haðani gongur markið eftir røðini norð á Hornið, úr Horninum niður í Skriðugil, niður í Svøltutá og út í Stein og hálvan Stein.
Eitt sindur av ósemju hevur verið um markið í Skorunum. Eiðismenn kannaðu sær allar Skorarnar.
Funningsmenn, sum eiga meginpartin av fuglabjørgunum frá Gjógv og vestureftir, høvdu eisini áhuga fyri hesum markinum. Markið í Skorunum var fyri á grannastevnu í Funningi í 1868, og tá søgdu funningsmenn tað, at markið gekk úr Villiskorahorninum í Skriðugil og niður í Svøltutá og út í Stein og hálvan Stein.
Tá ið uttangarðsútskiftingin fór fram í 1990, vóru 343 seyðir í haganum. Av hesum vóru 80 kenningarseyðir - ein upp á gyllinin - og teir verða tiknir inn um veturin.
Í 2010 varð tann gamli hagaparturin býttur sundur í tveir nýggjar hagapartar: Fyri Oman Rætt/Ambadalur við 204 áseyðum og Fyri Oman Rætt/Fjallið við 136 áseyðum. Markið í millum teir báðar nýggju hagarnar gongur úr Neytaliðinum, niðan á Barmsbrekku, niðan á Háls, norður um Háls og oman í Rógvugil (niðan fyri Festirstein), úr Rógvugili á skák norður ímóti Gjógv (heiman fyri Húsið) og frá Gjógv oman á Róvuna.
Seyðafylgini
í Túninum 48 seyðir ( harav 8 røktingarær) liggja millum Brýrnar, heimi á Brekkuni og í Eggini norð undir Horni.
Heimaru í Túninum 15 " liggja uppi undir Hálsi og við Gráastein.
Tær Oman av Barmi 30 " liggja heiman fyri Fjall, heim frá Urð og norðan fyri Múla.
Tær Niðastu (Niðastir) 15 " liggja á Rivinum og Flatinum og uppi á Barmi
Tær Hægru (Ovastir) 47 " ( harav 2 røktingarær) liggja undir Nøvini, í Sandsdali, Norð um Røkur og millum Áirnar.
Tær undan Horninum 43 " ( harav 8 røktingarær) liggja í Miðbotni, norð undir Horn og heim í Heyggj.
Tær Lægru 35 " liggja norðan fyri Fjall og í Heyggi.
Tær av Dalinum 110 " ( harav 80 kennningaær).
Á Dalinum liggja Tær undan Horninum, sum ikki koma heim, og Tær á Miðjuni - tilsamans 30.
Tær undan Horninum, sum ikki koma heim, liggja við Tjørnina, norð undir Horni, í Miðbotni og norð við Gjógv.
Tær á Miðjuni liggja á Flatinum og í Breiðateigi. Í 1992 var bara ein ær eftir av fylginum, ið nevnist Tær á Miðjuni.
Tær 80 kenningaærnar liggja ymsa staðni á Dalinum.
Kenning
Í skjølum frá 1758 sæst, at tá lá (møguliga) allur hagin sum kenning. Hóast meginparturin av høgunum í Føroyum um ta tíðina lá sum feli, so vóru tó nakrir hagapartar í Eysturoynni, sum heldur vildu hava kenning, sjálvt um hetta stríddi ímóti einum gomlum kravi frá 1659. Hetta kravið, sum var í gildi til 1866, noktaði fyri at hava kenning í høgunum. Ein av grundunum fyri at nokta kenning var tann, at tann ágrýtni eigarin fór at hava sín seyð gangandi á tí besta haganum og soleiðis óbeinleiðis verða atvoldin til, at aðrir eigarar ikki fingu líka góðan skurð sum hann.
Jógvan Sofus og Jógvan undir Heygnum (1988).
Hvussu tað hevur verið frá 1758 og frameftir, vita vit ikki við vissu, men ein viðtøka frá 1836 setur tíðaravmarkaða kenning í gildi til 1840, soleiðis at ein hálv ær varð býtt í kenning upp á gyllinin. Viðtøkan frá 1836 man hava verið samanhangandi galdandi til dagin í dag.
´
Á Ambadali 1990
Í 1876 var framvegis hálv ær í kenning, men í gomlum skeytum sæst, at í 1892 var ein kenningarær upp á gyllinin, og soleiðis hevur tað verið síðani.
Kenningarseyðurin skal liggja á Ambadali, men legst onkur kenningarær heim um Háls, sleppur hon at liva seg út, men tað má ikki sleppast undan henni.
Taka kenningina inn (1990)
Miðskeiðis í 1960unum kom tann skipan í gildi, at misti eigari kenningarær, meðan hon gekk úti í haganum, so skuldi hann fáa eina aðra ær av haganum.
Ból og seyðahús
á Ambadali:
Bólið á Rivinum
Hetta er ikki nakað beinleiðis ból, men meira at kalla veingir.
Bólið í Breiðateigi (Bólini í Breiðateigi)
Tað hevur vong. Har er eisini eitt annað ból, ið stendur nærri Rógvugili, og tað hevur eisini vong.
Bólið í Rógvugili
Bólið var nakað ovarlaga í Rógvugili - heiman fyri Rógvugil - eitt sindur niðan fyri Keldurnar. Tað er langt síðani avdankað, men tað sæst týðuliga, at ból hevur verið har.
Hetta er ikki nakað beinleiðis ból, men meira at kalla veingir.
Bólið í Breiðateigi (Bólini í Breiðateigi)
Tað hevur vong. Har er eisini eitt annað ból, ið stendur nærri Rógvugili, og tað hevur eisini vong.
Bólið í Rógvugili
Bólið var nakað ovarlaga í Rógvugili - heiman fyri Rógvugil - eitt sindur niðan fyri Keldurnar. Tað er langt síðani avdankað, men tað sæst týðuliga, at ból hevur verið har.
Húsið
Hetta bólið hevur, so langt aftur, sum nakar veit um at siga, verið kallað Húsið, so her má eitt hús hava verið í gamlari tíð.
Dalsærnar ella Tær á Miðjuni høvdu støðu her, men nú er eingin ær eftir í tí fylginum, tí felaseyðurin liggur hægri nú.
Seyðahúsið Norð á Dal
Tað er gjørt tvørtur um ánna, ið rennur heiman fyri Húsið. Jákup Matras, f. 1950, stóð mestsum fyri arbeiðinum. Hetta var í 1987.
Heimanfyri:
Støðubólið
Støðubólið, sum var oman fyri garðin heimi við Støðuánna, fór í einum skalvalopi, og nakrir seyðir doyðu, og tað bleiv hetta avgamla bólið avdankað. Støðubólið var ætlað til Tær Lægru.
Bólið Heimi á Damm (Seyðahúsið Heimi á Damm)
Tað vóru serliga Tær Heimaru í Túninum og Tær Hægru, ið komu í hetta bólið. Bólið Heimi á Damm bleiv tikið niður í 1974, tá ið tað nýggja húsið og tann nýggja rættin komu, so nú koma hesi fylgini í húsið staðinfyri.
Bólið í Bíggjarlagkróki
Í hetta bólið koma Tær Hægru og eisini Tær Oman av Barmi.
Bólið Uppi á Garðsenda (Seyðahúsið á Uppi á Garðsenda)
Tær Oman av Barmi koma eisini í hetta bólið. Bólið á Garðsenda varð niðurtikið umleið 1968, og har bleiv so eitt hús laðað upp og tak lagt á.
Bólið við Bólstein Úti í Byrgi
Í hetta bólið koma Niðastir, men tær koma meir oman á Krók nú, enn tær gjørdu fyrr.
Vongurin Uppi við Bulkabarnið
Ein støða - ikki nakað veruligt ból - var eisini Uppi við Bulkabarnið. Har varð ein vongur gjørdur, men hann er niðurdottin nú.
Seyðahúsið Heimi í Støðugili
Hetta seyðahúsið gjørdi Óli Andreas Kristiansen í 1910-1912. Tað var hildið at vera fínt, tí tað hevði tak, men í 1963 varð nýtt hús gjørt her. Tá var tað gamla húsið illa farið, men grundin á tí gamla húsinum er uppií hesum nýggja - tað bleiv bara stoypt aftrat. Breiddin er tann sama, men hetta nýggja er nógv størri og hevur reising. Tað gamla hevði slætt tak.
Til hetta húsið koma Tær Lægru.
Seyðahúsið á Stórheyggi
Nýtt seyðahús varð bygt á Stórheyggi í seinnu helvt av 1960unum, og her hevur einki ból verið fyrr. Svend Joensen, f. 1912, var formaður fyri arbeiðinum.
Til hetta húsið koma Tær undan Horninum.
Olrik, Hanni, Ólavur, Pól Hans Jacob, Hans og Fróði
Rættir
Tann fyrsta rættin man hava verið har, sum Rættahúsini standa. Her hava vit eitt dømi um, at hetta avgamla staðarnavnið, á Rætt, hevur gjørt sítt til, at henda fyrsta rættin ikki fór í gloymskuna.
Fløttahúsini eru grannar hjá Rættahúsunum, og tað var jú vanligt at leiða seyðin úr rættini og binda hann niður á fløttinum, so her finna vit helst upprunan til navnið á Fløtti, samstundis sum hetta styrkir væl um pástandin, at tann fyrsta rættin hevur verið við Rættahúsini.
Onnur rættin man hava verið Uppi við Gomlu Rætt - oman fyri Flaggarðin. Tað er heilt langt síðani, tann rættin hevur verið, men enn sæst farvegur eftir henni.
Tann triðja rættin hevur verið Heimi á Rættini. Vit vita ikki, hvussu gomul hon er, men hon hevur verið leingi í brúki. Meðan henda rættin var í brúki, býttu teir seyðin her Heimi á Rættini. Í 1906 var Nýggjagerði liðugt innlagt og býtt, og tá varð henda rættin niðurløgd.
á Gomlu Omansrætt
Tann fjórða rættin, vanliga nevnd Omansrætt, heimi í Lágunum, er gjørd stutt aftan á 1906, og hon var í brúki til 1974. Eftir at henda rættin var tikin í brúk, róku teir tøkuseyðin til hús og býttu í Bíggjarlagnum.
Tann nýggjasta Omansrætt
Tann fimta rættin er núverandi rætt, Heimi á Rættini. Hon varð tikin í nýtslu til skurðfjallið veturnáttardag í 1974.
Eisini hevur ein gomul rætt verið á Ambadali, norðan fyri Rógvugil, nakað niðan fyri Festirstein.Tað sæst væl enn, hvar rættin hevur verið. Tað er ikki heilt greitt, hvør ætlanin hevur verið við hesi rættini, men tann møguleiki verður nevndur, at hon hevur verið brúkt til at reka seyð í á várgongu. Seyðurin hevur verið royttur har norðuri, og so er ullin borin heim.
Annar og trúligari møguleiki hevur eisini verið nevndur: Tíðliga í 18. øld var so stórt seyðafelli á Dalinum, at fremmandur seyður mátti sleppast norður. Um hetta mundið varð Garðurin á Hálsinum laðaður. Tað er tí ikki óhugsandi, at Rættin á Dalinum kann vera gjørd um somu tíð, og so hava teir rikið henda fremmanda seyðin í hana fyri at hava hann í friði á Dalinum. (Sjá annars Garðurin á Hálsinum bls. ???)
Teir eru á rættini - Karl Jacob, Jógvan undir Heygnum og Jóhannes á Fløtti
Rakstur
At ganga tvær gongur um heystið man hava verið vanligt, meðan teir umleið 1930 eru farnir at ganga tríggjar gongur um várið. Hetta var ikki so væl dámt av øllum, tí tað var strævið at fara tríggjar ferðir á Dalin sama dag. Umleið 1970 varð so farið at ganga tvær gongur bæði um várið og um heystið, og tað vísti seg at bera væl til.
Tá ið tríggjar gongur vórðu gingnar, varð rikið soleiðis:
Veturnáttardagur 1974 - fyrsta gonga í Nýggju Rætt
Fyrstu gongu fóru allir niðan á Háls. Farið varð síðani norður undir Horn. Tær Hægru (Ovastir), Tær Lægru og Tær undan Horninum vórðu lagdar fyri og eisini Tær Heimaru í Túninum. Tær lógu við Gráastein ella "á Vegnum", sum tikið varð til. Tær vóru ringar at reka og skuldu helst koma í fyrstu gongu.
Várgonga á Mjóhjalla
Mittastu gongu varð farið á Múla ella Skoragøtu, og tá komu Tær Lægru (sum lógu norðan fyri Fjall) og Niðastir (sum lógu á Flatinum og fyri ein part á Rivinum um summarið) , Tær í Túninum og Tær Oman av Barmi.
Triðja gongan var so kenningin. Tað var tungt at fara triðju ferð, tí tá varð gingið av Omansrætt og beint í bróstið niðan á Breiðhjalla. Kenningin lá øll á Dalinum, og hon var góð at reka. Øll gongan varð fyrst rikin norð móti Eggini, so norð á Slættan nakað oman fyri Gjógv og haðani heim í gjøgnum Miðbotn og á Hálsin.
Tá ið tvær gongur verða gingnar, kemur mestsum allur felin í fyrru gongu, og kenningin í seinnu. Fyrru gongu um várið verður farið heilt norður undir Horn. Allir menn fara niðan á Háls uttan ein maður, vanliga Óli Debes, sum fer fram við eggini og norð í Urð. Forfedrar hansara høvdu hesa ódnina, og leggjast kann aftrat, at hetta er stórt sæð einasta ódn Fyri Oman Rætt, ið ikki er farin í søguna.
Torbjørn og Gordon - á Hálsinum á skurð 1988
Einir tríggir ella fýra mans fara heim undir Nøv, upp gjøgnum Loynistíggin og niðan í Sandfelli, og seyðurin verður rikin oman um Brúnna í Sandsdali, og so verður bíðað har, til hinir koma norðan undan Horni.
Einir fimm mans fara av Hálsinum og norð undir Horn, og teir skulu royna at ansa eftir, at kenningin ikki kemur við. Teir reka seyðin heim í gjøgnum Miðbotn, og millum Áirnar koma teir saman við teimum í Sandsdali, og so verður gongan rikin heim um Háls.
Restin fer so oman norðan fyri Fjall, og ein røktingarmaður fer vanliga heilt yvir á Rivið eftir teimum Niðastu, ið hoyra til fyrru gongu. Tann raksturin er rættuliga nýggjur. Tær verða so riknar niðan við tráðnum á Flatinum og heim eftir Skoragøtu. Tær Hægru verða eisini riknar tann vegin nú, og so verður alt rikið heim. Roynt verður sum frægast at fáa allan felaseyðin fyri.
Tá ið teir ovaru menninir eru komnir á Hálsin, verður tikið samanum, og nú er øll fjallskipanin sum ein garður av Múlanum og heim í Loynistíggin.
So er bert eftir at reka omaneftir - teir ytstu av Múlanum, oman við Urð, oman á Barm, út á Garðsenda, oman við Flaggarðinum og heim við garðinum - teir heimastu úr Loynistígnum, oman við Marknagili, heilt oman í Marknagarðin, og so út við garðinum.
Í Neytaliðinum samlast øll gongan, og so er bara tað stutta pettið eftir - gjøgnum Geilina og í rættina.
Seinnu gongu kemur so kenningin. Nú fer øll fjallskipanin á Hálsin. Summir fara fyrr av rættini enn aðrir, men tað er ein gomul óskrivað regla, at tað verður bíðað við Kelduna á Hálsinum, til allir eru komnir har niðan. Teir flestu fáa sær ein ísakaldan vatnsopa, áðrenn farið verður víðari.
Tá ið allir eru komnir og hava hvílt seg eina løtu, verður vanliga gingið um Hálsin og steðgað verður á við Tarvastein, har ein av røktingarmonnunum so skipar fólkið. Nakrir fáir fara norð um Miðbotn og norð undir Horn, meðan restin fer omaneftir. Teir niðastu fara út undir Fjallinum, oman á Flatin, yvir á Rivið og niðan við tráðnum.
við Kelduna á Hálsinum á várgongu 1988
Nakrir fara yvir á Miðjuna, oman móti Húsinum, og royna at meta seyðin norð móti tráðnum, tí tá verður styttri millum menninar og lættari at reka.
Teir, ið fóru norð undir Horn, reka seyðin oman um Sig, og har bíða teir so, til teir niðaru menninir hava fingið "sín" seyð niðan um Gjógv.
Ódnir
Fastar ódnir hava helst eisini verið her, men tær allar flestu eru farnar í søguna. Men onkur livir enn:
Jákup - eftir Fjallinum - tað var hansara ódn
Jógvansstovumaðurin átti at vera eftir Fjallinum, og Debus ( Óli Debes, f. 1858) var altíð uppi á Barmi og norðuri í Urð.
Knútur í Nýggjustovu ( f. 1824) plagdi altíð at vera á Hálsinum, men tað er óvist, um tað var ein gomul Nýggjustovuódn kortini.
Eisini kann verða nevnt, at Óli Andreas á Rætt ( f. 1880) gekk altíð um Hálsin, og at Jógvan í Nýggjustovu (f. 1890) sum oftast fylgdist við honum niðan á Háls og fór so norð á Brúnna í Sandsdali.
Annars hevur tað altíð verið so, at um røktingarmaður úr Dalinum er á fjalli, so er hann á Sløttunum.
Røkt og røktingarmenn
Frá gamlari tíð hava helst vanliga verið fýra røktingarmenn, men onkuntíð hava teir verið fimm. Samsýningin er broytt gjøgnum tíðirnar. Í gomlum døgum hevði hvør røktingarmaður tríggjar ær, men teir fingu einki viðurlag, um ær misfórst. Tað kundi koma fyri, um illa vildi til, at røktingarmaður onga samsýning fekk, tí ærnar misfórust ella ikki høvdu lomb.
Røktingarmenninir Pætur, Pól Sigurd, Hans og Olrik
Seinni broyttist røktin til fýra, so fimm, og nú hava teir seks ær og fáa haraftrat eitt lamb av haganum. Í 1960unum kom tann regla at galda, at missir røktingarmaður ær ella lamb, so samsýnir hagin honum missin. Henda regla tryggjar røktingarmanninum, at hann undir øllum umstøðum fær sína røkt - 7 lomb.
Ein av røktingarmonnunum fær haraftrat eitt aktingarlamb fyri at halda seyðin frá bønum um summarið, og tað man vera ein gomul skipan.
Røktingarmenn:
á Rætt:
Kristian á Rætt ( Christian Christiansen, f. 1739)
Hanus á Rætt ( Hans Christiansen, f. 1779)
Kristian á Rætt ( Christian Hansen, f. 1808)
Olrik á Rætt ( Joen Olrik Christiansen, f. 1846). Olrik varð valdur til røktingarmann í 1865.
Óli Andrias á Rætt ( Ole A. Christiansen, f. 1880)
Kristian á Rætt ( Christian Christiansen, f. 1883)
Olrik Kristiansen, f. 1917.
Pól Sigurd Kristiansen, f. 1928.
Hans Kristiansen. f. 1924.
Kjartan Kristiansen, f. 1955.
Óli Andrias Kristiansen, f. 1961.
Jóhan Kristiansen, f. 1966.
Niðri í Stovuni:
Gamli Pól ( Poul Joensen, f. 1751)
Gamli Hans Pauli ( Hans Pauli Poulsen, f. 1812)
Stovu-Pól ( Poul Debes, f. 1839) valdur í 1865
Rasmus hjá Stovu-Póli ( Rasmus Debes, f. 1885)
í Horni:
Jákup í Horni ( Jacob Hansen, f. 1770)
Hans Petur í Horni ( Hans Peder Jacobsen, f. 1810) segði seg frá og gavst í 1865.
í Sámalsstovu:
Pætur í Sámalsstovu ( Peder Pauli Joensen, f. 1842) valdur 1865
Jógvan í Sámalsstovu ( Joen Joensen, f. 1868) doyði í 1933.
Símun í Sámalsstovu ( Simon Joensen, f, 1902) røktaði eftir pápa sín, til Símun flutti til Havnar í 1944 ella 1945.
á Fløtti:
Sjúrður á Fløtti ( Sigvard Joensen, f. 1780)
Kristian á Fløtti ( Christian Sigvardsen, f. 1833) varð valdur til røktingarmann í 1865 og røktaði, til hann doyði við áttamannafarinum "Samløguni" í 1884.
í Jógvansstovu:
Andras í Jógvansstovu ( Andreas Christiansen, f. 1748)
Óli í Jógvansstovu ( Ole Olesen, f. 1780). Óli var føddur í Vestmanna, men kom sum smádrongur av Strondum til Gjáar og varð uppfostraður í Jógvansstovu.
Andras í Jógvansstovu ( Andreas Olsen). Andras var føddur í 1815 og doyði í 1865.
Sjúrður í Jógvansstovu ( Sivert Andreasen, f. 1861) varð valdur til røktingarmann, stutt áðrenn hann doyði við áttamannafarinum "Samløguni" í 1884. Pápi hansara, Andras, doyði í 1865, og tá var Sjúrður bara 4 ára gamal, so í tíðarskeiðinum frá 1865 og til Sjúrður fór at røkta, hevur eingin úr Jógvansstovu røktað.
Her kann verða lagt aftrat, at ein av grundunum til at Debus ( Óli Debes, f. 1858) fór at røkta var, at fyrsta kona hansara var úr Jógvansstovu. Hann er helst farin at røkta í 1880unum. Tá ið hann var valdur, fór valið fram Uppi á Tjørnini.
í Stovuni:
Óli Debes, f. 1856.
Sofus Debes, f. 1896.
Frá 1865 røktaðu Stovu-Pól, Olrik á Rætt, Pætur í Sámalsstovu og Kristian á Fløtti saman. Stovu-Pól varð valdur til formann, men tann siðurin - at velja ein av røktingarmonnunum til formann - verður ikki brúktur longur.
Óli Andrias á Rætt, Kristian á Rætt, Sofus Debes og Jógvan í Sámalsstovu ( og eftir hann Símun í Sámalsstovu) røktaðu saman. Frá tí at Símun í Sámalsstovu flutti til Havnar í 1944 ella 1945, hava so verið tríggir røktingarmenn, til val av nýggjum røktingarmonnum fór fram í 1962.
Brøðurnir Olrik og Hans
Við valið í 1962 vórðu hesir valdir: Pól Sigurd Kristiansen (f. 1928) varð valdur fyri pápa sín, Óla Andrias, men Pól hevur tó gingið í haganum frá barnsbeini av. Olrik Kristiansen ( f. 1917) kom fyri Sofus Debes. Sofus Sivertsen (f. 1928) kom í staðin fyri Símun í Sámalsstovu, og Sofus røktaði, til hann doyði í 1975.
Saman við Kristiani á Rætt vórðu nú aftur fýra røktingarmenn. Í 1967 varð Hans Kristiansen (f. 1924) valdur fyri Kristian á Rætt, men Hans hevði gingið í haganum í mong ár fyri ta tíð.
Frá 1975, tá ið Sofus Sivertsen doyði, til 1990 vórðu so aftur tríggir røktingarmenn, tí eingin varð valdur aftan á Sofus Sivertsen. Tann 24. november 1990 var fyrsti hagafundur eftir útskiftingina, og tá varð Pætur Matras (f. 1941) valdur til røktingarmann, og teir tríggir brøðurnir Olrik, Hans og Pól Sigurd hildu fram. Á hagafundi 27. august 2001 var Kjartan Kristiansen valdur til røktingarmann fyri Hans Kristiansen, Óli Andrias Kristiansen fyri Olrik Kristiansen og Jóhan Kristiansen fyri Pól Sigurd Kristiansen, meðan Pætur Matras helt fram.
Røktingarmenninir høvdu nógvar uppgávur, og tað ráddi um at fylgja væl við seyðinum.Vit taka eitt dømi:
Óli Andrias, ið hevði gingið í haganum frá barnsbeini av, plagdi at siga, at misti ein ær lambið av armóð í bønum um várið, so var rættast at taka hana um heystið. Men misti ær lambið av armóð uttan fyri garðin, bilti harafturímóti ikki - hon kundi setast viðaftur.
Burturi í haga
Vit settu einum av teimum fýra røktingarmonnunum henda spurningin: Fylgir tú nakrari ávísari leið, tá ið tú ert burturi í haga?
Hann greiðir soleiðis frá:
Eg fari altíð niðan á Barm, út um Tjørnina, og gangi tvørtur við Eggini og so norð móti Urð. Oftast fari eg á Múla. Vanliga fari eg so oman á Flatin og so niðan við Rógvugili, meðan eg kiki yvirum - og yvir á Rivið. Tað gamla var so at ganga niðan um Keldurnar, so man sær seyðin norðan fyri Fjall og niðan móti Hálsinum. Man má minnast til altíð at ganga undir seyðinum, so hann sleppur undan tær niðaneftir.
Oman fyri Keldurnar verður so farið um Rógvugil og norð móti Húsinum. Síðan gangi eg um Dalin og komi heim aftur um Hálsin.
Tað veldst um so mangt. Gongur tú í haganum fyri at læra at kenna seyðin, ella tað er í lembing, so gongur tú til hvønn seyð, og tað tekur langa tíð, so tá gongur tú bara, sum best ber til.
Í lembingini plaga røktingarmenninir at býta seg sundur. Ein fer á Dalin, meðan hinir eru heimanfyri. Í lembingini kanst tú gera ilt verri við at fara í hagan í illveðri. Tú órógvar seyðin, sum hevur funnið sær skýli. Teir gomlu søgdu, at friðurin er bestur í haganum.
Undir vanligum umstøðum - vanligum líkindum - liggur seyðurin lágt tíðliga um morgunin og fer niðan móti fjallinum um kvøldið, so hann man koma oman aftur um náttina.
Ringur dagur á Dalinum
Tað var 22. november í 1919, at Óli Andreas, Kristian á Rætt ( og Stoffur?) og Sofus Debes, sum so mangan, fóru á Dalin. Tað var hampuligt kavaveður, men meðan teir vóru staddir niðarlaga á Dalinum brast hann knappliga á við stormi og kavaroki. Sjálvandi avgjørdu teir beinan vegin at fara til hús, og teir settu kós móti Hálsinum. Teir sóu nærum ikki fram um nøsina, so tað gekk ógvuliga seint, og teir vóru heldur ikki vísir í, um teir vóru á rættari leið. Sum frá leið, hildu teir, at nú mundu teir vera nakað nær Hálsinum. Teir royndu at ganga eitt sindur til síðis fyri at vita, um teir ikki komu fram á okkurt, ið teir kendu. Sigast má, at væl var mett, tí teir gingu seg mestsum á Tarvastein, og glaðir vóru teir, tí nú vistu teir, at teir vóru komnir so snórabeint á Hálsin, og at nú vóru teir slopnir úr øllum vanda.
Men so var ikki - fonnin á Hálsinum var so stór, at teir mundu ikki komið um hana. Teir stríddust har eina tíð, men so eydnaðist tað Óla Andreasi at sleppa um hana og fáa drigið hinar báðar aftan á sær. So hildu teir undan brekkuni, og á Mjóhjalla lá eisini ein stór fonn, men teir komu í øllum góðum at húsum. Glaðir vóru teir - og bygdarfólkið við - og Sofus bjóðaði báðum oman í Stovuna til snaps, so teir sum skjótast skuldu fáa varma aftur í kroppin.
Ringur vetur
Øll hava vit hoyrt um tann ringa veturin 1947, men veturin 1978-79 var eisini ringur. Tann veturin kom kenningaseyðurin inn sum vanligt, men tað gjørdist eisini neyðugt at taka ein part av felanum inn. Avgjørt varð at líkna felaseyðin út á eigararnar, soleiðis at eigarin tók eina ær ella tveir gjólingar upp á gyllinin. Hálvan februar varð ein hálv ær býtt á gyllinin, og seinast í mars varð aftur ein hálv ær býtt. Hevði felaseyðurin ikki verið tikin inn, hevði nógv doyð.
Svend, Jóhannes, Benadikt og Karl Jacob (1988)
Fyri at føða eina felaær inni skuldi tú fáa eitt lamb afturfyri, og um heystið vórðu 20 felaseyðir til býtis, tá ið eigararnir høvdu fingið samsýningina fyri at passa felan inni. Sostatt kann man siga, at tað komu 100 úr felanum tað árið.
Tráður - hegn
Fyrr fór nógvur seyður útav um veturin á Ambadali. Serliga ringt var niðri á Róini og niðri á Flatinum, tí høgættarvindurin tók Róánna og oysti hana upp á aftur Dalin, so tað frysti alt til her niðri. Uppi við Gjógv var eisini ringt.
Teir gomlu royndu at gera nakað við hetta við at "avhegna" Eggina. Einki hegn fekst, so teir settu bara styttir niður og spentu einar seks tráðir ímillum. Hetta var ein hjálp, men tað riggaði einki serliga væl, tí seyðurin kreyp í millum tráðirnar. Eingin veit við vissu, nær hesin tráðurin kom. Teir elstu menninir í bygdini minnast væl tráðin, og teir siga, at hann er komin fyri teirra tíð.
Tað lá so gott sum eingin omanrættarseyður í Eggini fyrr - bara nakrir eiðisseyðir. Men í 1960unum, tá ið Olrik fór at røkta, varð seyður sleptur í Eggina, og tað hevur verið vanligt síðani. Tær í Eggini eru allar úr Túninum (fylgið nevnist Tær í Túninum). Tær liggja í Eggini frá tíðliga í juni til seinast í september mánaði.
Hóast eingin við vissu veit at siga, nær "tráðurin" varð uppsettur, so verða vit av og á í dagligari talu mint á hann, tí enn verður tosað um seyð, sum liggur í Eggini, at hann liggur uttan fyri "tráðin". Og enn hoyrist røktingarmaðurin rópa undir rakstri: "Roynið at meta seyðin norð móti tráðnum!"
Neytini
Um aldarskiftið vita vit um, at tað lógu 56 kýr og 15 ungneyt á Dalinum. Tað var frítt at hava kúgv og lata hana ganga í haganum um summarið. Neytini, ið gingu Fyri oman Rætt, vóru kallað Omansneyt, og tey, ið gingu á Suðurhelvt og Dalinum, vóru kallað Niðansneyt. Tað vóru væl fleiri Omansneyt enn Niðansneyt, og tí fóru eigararnir Fyri oman Rætt at tosa um at gera nakað við hetta, tí hesin ójavnin var ikki hildin at vera so góður fyri hagan. Hetta førdi so til ta sonevndu Neytakontraktina, ið kom í gildi í 1935. Neytakontraktin segði tað, at tá ið neytini fóru út um várið, skuldu tey liggja annan hvønn dag á Fløtum og/ella í Dalinum og annan hvønn dag Fyri oman Rætt - fram til 10. juni. Frá 10. juni til 20. juli skuldu tey bara liggja Fyri oman Rætt, og frá 20. juli til 1. oktober skuldu tey so liggja bara á Fløtum og/ella í Dalinum. Tann 20. juli blivu neytini sostatt rikin av Ambadali og heim um marknahegnið. Aftan á 1. oktober gingu tey so aftur annan hvønn dag hvørjumegin, til tey komu á básin.
Tað verður ofta tosað um, hvørt neytini vóru góð ella ring fyri hagan. Vit fara ikki her at gera nakra niðurstøðu um tað, men bert vísa á, at áseyðatalið er munandi hækkað í øllum høgunum, síðani neytini vórðu avtikin.
Eigarin Fyri Oman Rætt hevur eisini notið gott av tí hækkandi áseyðatalinum, tí í 1965 vórðu tikin 80 á skurð og 60 á klipping í felanum, og tað hevði ikki hent seg fyrr.
Síðani er tað heilt vanligt at taka 80 á skurð og 80 á klipping. Í 1986 vórðu 100 tikin á skurð og 80 á klipping, og tað hevur heldur ikki verið óvanligt hesi seinastu árini.
Sáttmáli
Aar 1865, den 9. September, blev, i Overværelse af Sysselmanden og Kaldsmanden, af samtlige Ejere og Besiddere af Haugeparten foroven Rat ved Gjov angaaende deres Hauge og dets Bestyrelse, oprettet følgende
Contrakt:
Da der i Haugeparten foroven Rat ved Gjov bestaaende af 5 Marker, have indfanget sig flere Misbrug angaaende Røgt og Gjærning, Udførelse af fælles Arbeider, m.v., have samtlige Ejere og Besiddere forenet sig om, med fælles Overenskomst efter Stemmetal og Ejendom at afgøre de vigtigste Punkter paa følgende Maade:
1. Søjdemændene skulle for Fremtiden i Regelen vælges af samtlige Ejere og Besiddere efter Ejendomsret eller saadanne Regler som ved Lovgivningen maatte blive bestemte og Ingen skal herefter have Ret til selv at sætte sig til Søjdemand, eiheller skal nogen af Søjdemændene være berettiget til paa egen Haand at udnævne en Anden i sit Sted, medmindre han af største Delen af Ejerne efter Marketal bliver lovligen samtykt. Derimod skal det ikke være forment en Søjdemand paa Grund af Sygdom eller andet uomgaaeligt Forfald at have en god Mand i sit Sted.
2. Da der, paa Grund af Mangel paa Orden i Haugen, i stedet for de 4 Søjdemænd, som fra gammel Tid ere bestemte at forestaa Haugen, for Tiden findes 5 Søjdemænd og at følgelig større Antal af Røgtingelam end samtykt saaledes ogsaa gaar i Haugen, saa blev af Flertallet af Ejerne bestemt, at følgende 4, navnlig:
Poul Debes,
Joen Ulrik Christiansen,
Christian Sivertsen og
Peter Pauli Joensen, skulle for Fremtiden være de rette Søjdemænd i Haugen og skal den 5., Hans Peter Jacobsen, der selv for nogen Tid siden selv har bekjendt sig fritaget, fratræde og i denne Høst aftage sine 3 gaaende Røgtingelam; i modsat Fald skulle de være for??? til Haugen.
3. Disse 4 Søjdemænd skulle udføre de fra gammel Tid med denne Røgt forbundne Arbeider og Pligter, saasom:
røgte Haugen forsvarligen og holde Søjden gaaende paa de rette Steder, holde fremmed Søjd ude af Haugen, tage op og hjembære Dødsøjdene, føre Opsyn med at ingen ulovlig Kjending gaar i Haugen, samt agte Gjærdet forsvarligen med videre.
4. Af de herstedes valgte Søjdemænd skal Poul Debes være Formand, og skal det som saadan være hans Pligt, efter Aftale og Overenskomst med de øvrige Søjdemænd, at bestemme den passende Tid til Fjældgang og alle i Haugen forefaldende Arbeider, ligesom det og paaligger ham at give Ejerne den fornødne Tilsigelse derangaaende.
5. Fjældgang og øvrige Arbeider ved Haugen udføres saaledes, at der for hver 5 Gylden afgives en Mand til Arbeide, altsaa i det hele 16 Mænd paa følgende Maade:
1. Part = 15 Gl. Frederik Joensen 3 mænd
Rasmus Danielsen
2. Part = 15 Gl. Jacob Poulsen
Heine Joensen 2 mænd
Hans Pauli Poulsen
3. Part = 15 Gl. Joen Jacobsen
Frederik Joensen
Joen Joensen 1 mand
Joen Siversen 1 mand
4. Part = 15 Gl. Christian Hansen 1 mand
Hans P. Jacobsen 2 mænd
Christian Siversen
5. Part = 15 Gl. Joen Peter Joensen 1 mand
Andreas Olsen 1 mand
Christian Poulsen 1 mand
6. Part = 5 Gl. Joen Peter Joensen
Johannes Poulsens Enke 1 mand
Christian Poulsen
------------ Ialt = 16 Mænd
Forsaavidt flere ere samlede under Eet, skal det være nok at give Tilsigelse til Een af disse og skal denne være pligtig at afgjøre det Videre med dem, han er tilfælles med.
6. Skulle nogen af de saaledes tilsagte Mænd uden lovligt Forfald udeblive og eiheller skaffe en Anden i sit Sted, naar han har faaet rigtig Tilsigelse til Arbeide, da skal Formanden i hans Sted leie en anden Mand og skal den Udeblevne betale 4 ? i Dagløn til den som udfører Arbeidet paa hans Vegne, hvilken Dagløn, i Mangel af villig Betaling uden Lovmaal og Dom, skal kunne udpantes fra den Skyldige.
7. Forsømme Søjdemændene nogen af de dem paahvilende Pligter, da skulle de erstatte Haugens Ejere den Skade, som ved deres Forsømmelse --- opstaar, efter billig Ansættelse. Befindes der oftere forsømmelige eller visse Udueligheder, kunne de uden videre afsættes af Ejerne og Andre sættes i deres Sted.
8. Som Løn for deres Arbeide skulle Søjdemændene have Ret til hver at have 3 Kjendingeær gaaende i Haugen. Naar en Gimbre tilsættes, skulle de ikki være pligtige at aftage den gamle Ær førend Høsten efter at Gimbren er tilsat.
9. Ingen skal have Ret til at slaa Græs i Byrget til privat Brug, men samme skal ligge til Faarene. Derimod er det Ejerne tilladt, til fælles Brug, at slaa Hø i Byrget, navnligen til Hjælp for Haugens Faar.
10. Eiheller skal Nogen have Ret til at skjære Tørv paa Dalen, medmindre alle Ejerne deri er enige.
Efter at denne Contrakt var oplæst, vedtoge samtlige de Mødte samme som rigtig i Eet og Alt, hvorefter de underskreve Protokollen.
Frederik Joensen Rasmus Danielsen Joen Joensen
O-Sense
